WPROWADZENIE INFORMACJE OGÓLNE PRAWNE FORMY OCHRONY PRZYRODY GEOLOGICZNA HISTORIA POWSTANIA DOLINY KAMIONKI SIEĆ WODNA DOLINY KAMIONKI
- Źródła
- Rzeka Kamionka
- Jeziora
- Życie źródlisk
- Życie w wodach Kamionki
JEZIORA I STAWY TORFOWISKA
- Płazy – żywe wskaźniki środowiska
LASY DOLINY KAMIONKI
BORY SOSNOWE ŁĄKI
- Łąki wilgotne
- Łąki świeże
- Murawy kserotermiczne i murawy napiaskowe
ZABYTKI KULTUROWE
WPROWADZENIE - góra strony
Kamionka jest niewielką rzeką płynącą głęboko wcięta doliną. Znaczenie
praktyczne tej niewielkiej rzeki w porównaniu z przeszłością jest
minimalne. Jednak różnorodność biologiczna oraz niezwykłe warunki
hydrologiczne powodują, że Dolina Kamionki wyróżnia się na przyrodniczej
mapie Wielkopolski. Dowodem powyższego twierdzenia jest utworzenie
dwóch rezerwatów i kilku użytków ekologicznych a większość doliny
Kamionki jest od 1986 roku częścią Pszczewskiego Parku Krajobrazowego.
Bogate grądy posiadające jeszcze tchnienie pierwotnych puszcz, mroczne i
tajemnicze bagienne lasy olszowe, liczne źródliska oraz Kamionka o
wartkim, prawie górskim nurcie to krótka charakterystyka doliny
Kamionki. W wielu miejscach występują przyrodnicze osobliwości takie
jak: górski pełnik europejski, nietypowa paproć – nasięźrzał pospolity,
liczne populacje grzebiuszek i rzekotek wskazujące na dużą czystość
środowiska. Mozaika wielu środowisk tworzy wyjątkowy ekosystem, którego
całokształt jak i poszczególne elementy zbliżają do pierwotnego wyglądu
tego terenu jaki można tu było spotkać kilka stuleci temu.
Cechami wyróżniającymi ten obszar to niewielka rzeka Kamionka w wielu
miejscach przypominająca górski rwący potok, zamieszkiwany przez raka
szlachetnego, który wrócił na te tereny w wyniku udanej reintrodukcji.
Odwiedzając dziewicze zakątki doliny Kamionki pamiętaj Drogi turysto, że
jesteś widzem wspaniałego widowiska zatytułowanego Przyroda doliny
Kamionki, pamiętaj aby chronić i dbać o wspaniały dom wieluset gatunków
roślin i zwierząt.
INFORMACJE OGÓLNE - góra strony
Dolina Kamionki wchodzi w skład Pojezierza Międzychodzko-Pniewskiego,
którego część zwana jest Pojezierzem Między¬chodzko-Sierakowskim,
będącego częścią Pojezierza Poznańskiego. Cały teren pojezierza
charakteryzuje się dobrze zachowaną młodą rzeźbą polodowcową objawiającą
się silnym pofałdowaniem terenu oraz dużą ilością jezior.
Kamionka jest lewym dopływem Warty uchodzącym do niej na 128,5 km biegu.
Według Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej powierzchnia zlewni
rzeki to 133,7 km2.2 Długość rzeki wynosi ok. 21 km, z czego na odcinek
na obszarze Pszczewskie¬go Parku Krajobrazowego przypada 14,2 km. W
górnej części zlewni zbudowano wiele stawów hodowlanych, a w dolnej –
już poza granicami parku znajdują się naturalne zbiorniki wodne, m.in.
Jezioro Śremskie.
Rzeka bierze początek we wsi Lewice, powstaje przez połączenie dwóch
krótkich cieków odwadniających podmokłe łąki powyżej tej miejscowości. W
Krzyżkówku do Kamionki przyłącza się ciek, którego źródła znajdują się
pod Miłostowem, Stąd też kiedyś uważano, że Kamionka bierze swój
początek właśnie pod Miłostowem.
PRAWNE FORMY OCHRONY PRZYRODY - góra strony
Odcinek od Lewic do Kamionny stanowi wielkopolską część Pszczewskiego
Parku Krajobrazowego, który został utworzony na mocy uchwały
Wojewódzkiej Rady Narodowej w Gorzowie z 25 kwietnia 1986 roku. Park
krajobrazowy jest formą ochrony wartości przyrodniczych i kulturowych
zgromadzonych na jego terenie w warunkach racjonalnego gospodarowania.
Celem utworzenia parku było zachowanie, popularyzacja i upowszechnienie
tych wartości. Pszczewski Park Krajobrazowy składa się z dwóch części:
Doliny Kamionki i tzw. Rynny Jezior Pszczewskich. Ta druga część
obejmuje silnie pofałdowany teren z licznymi jeziorami i fragmentem
doliny Obry. Na terenie parku znajduje się 5 ścisłych rezerwatów
przyrody i kilkanaście użytków eko¬logicznych. W Dolinie Kamionki
znajdują się dwa rezerwaty: Kolno Międzychodzkie i Dolina Kamionki; przy
czym tylko ten ostatni leży w administracyjnych granicach parku
krajobrazowego.
Kolno Międzychodzkie jest rezerwatem leśnym o powierzchni 14,77 ha,
powołanym w celu ochrony lasu liściastego w typie grądu i łęgu
jesionowo-olszowego. Wyjątkowego uroku rezerwatowi nadają zachowane
stare dęby, w tym 7 o obwodzie powyżej 500 cm. Wokół rezerwatu prowadzi
dobrze zaprojektowany szlak turystyczny.
Dolina Kamionki to rezerwat utworzony w celu ochrony bogatych lasów
liściastych w typie grądu i łęgu olszowego wraz z licznymi obszarami
źródliskowymi oraz najbardziej górskim fragmentem koryta Kamionki. Na
szczególną uwagę zasługuje stanowisko pełnika europejskiego oraz okazy
cisu odradzające się w drzewostanie grądowym
GEOLOGICZNA HISTORIA POWSTANIA DOLINY KAMIONKI - góra strony
Dolina Kamionki to rynna glacjalna, czyli zagłębienie terenu powstałe w
wyniku działalności wód roztopowych wypływa¬jących z lodowca. Lodowiec,
który w trakcie wycofywania się z tych terenów pękał i topniał, dawał
upust wodom wypływają¬cym z lodowca. Rzeki podlodowcowe miały olbrzymią
siłę, były niczym dzisiejsze górskie potoki, tylko że zazwyczaj znacznie
większe. Taki rwący strumień płynący pod lodowcem wyrzeźbił malowniczą
dolinę Kamionki, której wnętrze wypełnione jest różnymi progami,
wzniesieniami i wgłębieniami, stąd należy wnioskować, że w trakcie
tworzenia tej wspaniałej rynny glacjalnej zachodzić musiało bardzo wiele
procesów.
SIEĆ WODNA DOLINY KAMIONKI - góra strony
Dolina Kamionki charakteryzuje się wyjątkowo silnie rozwiniętą siecią
wodną, zarówno tą widoczną w postaci różnych cieków, rzeki Kamionki oraz
stawów i jezior, jak i wielkim bogactwem wód podziemnych ujawniających
swą obecność w postaci źródeł. Bogactwo rozmaitych typów wód
powierzchniowych zwiększa bogactwo przyrodnicze doliny Kamionki.
Źródła - góra strony Specyficzny
mikroklimat oraz wyjątkowe warunki hydrologiczne dolina Kamionki
zawdzięcza przede wszystkim bardzo licznym wypływom wód podziemnych –
źródłom. Źródło stanowi najbardziej spektakularny przejaw, a
jednocześnie i dowód, krążenia wód podziemnych. Strome zbocza doliny
porozcinane są bardzo licznymi wcięciami wyżłobionymi przez wypływającą
ze źródeł wodę. Przemieszane przez lodowiec warstwy żwirów i glin
stworzyły silnie rozbudowany system podziemnych zbior¬ników wody, z
których woda wydostaje się właśnie w postaci źródlisk. Wydajność
większości źródeł jak na warunki nizinne jest imponująca, czasami wynosi
nawet do 20 dm3/s. Woda źródeł w ciągu całego roku jest zawsze bardzo
chłodna a jej temperatura waha się w granicach od 4 do 15° C,
przeciętnie jednak wynosi ok. 10 C°. Na terenie doliny znajduje się
ponad 50 źródeł o mak¬simum wydajności wypływu wody w miesiącach
letnich: czerwiec – lipiec. Dzieje się tak, ponieważ wchłonięta po
wiosennych roztopach woda, przechodzi przez grube warstwy piasków,
jednocześnie się oczyszczając i wzbogacając w mikroelementy. Wę¬drówka
wody przez te wszystkie warstwy trwa kilka miesięcy. Jednak prócz źródła
o jawnym wypływie wody, powszechne są źródła, gdzie podziemna woda
podsiąka grunt – jest to tzw. młaka. W wielu miejscach doliny młaki są
powszechne, tworząc trudne do przejścia bagniska o bujnej roślinności.
Rzeka Kamionka - góra strony Kamionka
jest nietypową jak na nizinne warunki rzeką. Po pierwsze,
charakteryzuje się w górnych odcinkach bardzo szyb¬kim nurtem (średni
przepływ wynosi ok. 140 l/s) i kamienistym dnem – charakterystycznym dla
rzek górskich. Po drugie, płynie w głęboko wciętej dolinie odizolowanej
od otaczających ją pól. Po trzecie, trudne warunki eksploatacji
pozwoliły ocalić wyjątkowy system hydrologiczny i związany z nim
ekosystem. Pomimo rolniczego otoczenia, wody Kamionki należy
zakwalifi¬kować do wód I klasy.
Kamionka w swoim biegu trzykrotnie zmienia swój charakter.
(I) Pomiędzy Lewicami a Krzyżkówiem znajduje się grupa źródeł dająca
początek tej rzece. W Krzyżkówku Kamionka prze¬pływa przez teren, który
dawniej stanowiły stawy rybne. Krawędzie doliny zaczynają stopniowo
nabierać wysokości, a cała dolina zaczyna się zwężać. Na tym odcinku
trudno odróżnić główny nurt rzeki od strumieni do niej wpadających.
(II) Następnie Kamionka wpływa w głęboką dolinę na odcinku Krzyżówko –
Kamionna. Prąd rzeki na tym odcinku znacznie przyspiesza, w nurcie
widoczne stają się liczne głęboczki i bystrza, typowe dla górskich rzek.
Siła wody na tym odcinku jest tak duża, że rzeka transportuje nawet
większe kamienie, jednocześnie szlifując ich powierzchnie, przez co dno
jest usiane wygła¬dzonymi otoczakami. Kamionka płynie tu wartkim nurtem,
ma szybki i burzliwy przebieg z licznymi progami i bystrzami.
(III) Trzeci odcinek rozciąga się pomiędzy Kamionną a ujściem Kamionki
do Warty. Kamionka płynie tutaj stosunkowo sze¬roką doliną, ze
stosunkowo łagodnie opadającymi brzegami. Nurt rzeki na tym odcinku jest
również bardzo szybki, jednak dno jest piaszczyste, a nie kamieniste. W
okolicy wsi Kolno rzeka przepływa przez kilka jezior: Kludno,
Koleńskie, Bielskie, Sołeckie i Białcz. Jednak nurt rzeki nie zwalnia i
ze znacznym impetem wpada do Warty.
Jeziora - góra strony Jeziora
powstały dzięki działalności lodowca – zarówno w zlewni Kamionki, jak i
na całym pojezierzu. Wykształcenie misy jeziornej mogło przebiegać na
dwa sposoby: (I) wody wypływające z topiącego się lodowca mogły
wyrzeźbić długie jeziora, (II) oderwana bryła lodu, topiąc się, zalewała
zagłębienie, w którym się znajdowała.
Największym jeziorem w dolinie jest Jezioro Bielskie o powierzchni 78
ha. Drugim pod względem wielkości jest Jezioro Koleńskie o powierzchni
47 ha, a najmniejszym, przez które przepływa Kamionka, jest jezioro
Kludno (6 ha). Najmniejszym jeziorem zlokalizowanym na zboczu doliny
jest jezioro Dalemin o powierzchni 1,4 ha. Najgłębsze jeziora to
Bielskie (18m) i Koleńskie (15 m). Głębokość pozostałych jezior nie
przekracza kilku metrów.
Życie źródlisk - góra strony Źródła
to nie tylko fenomen geologiczny, ale również i kulturowy. W dalekiej
przeszłości źródła były podstawowym miej¬scem poboru wody pitnej. Bóstwa
źródlane były otoczone szczególnym kultem w starożytności i
średniowieczu. Spuścizną tego rozpowszechnionego kultu są liczne podania
o zjawach i duchach zamieszkujących źródła. Woda źródlana była kiedyś
powszechnie używana jako woda konsumpcyjna. Źródła znajdujące się w
centrum Mnich i Mniszek jeszcze do niedawna były źródłem wody pitnej dla
jej mieszkańców. Najpowszechniej w dolinie Kamionki występują źródła, w
których z pionowej ściany mniejszym lub większym strumieniem wypływa
woda. Najbardziej malownicze są jednak miejsca, gdzie woda wybija
pionowo z podłoża, niczym w małych gejzerach wykonując ruchy sprawiające
wrażenie gotowania się. Siła wody wypływającej ze źródeł jest ogromna,
dlatego większość z nich znajduje się w głębokich wąwozach,
wyrzeźbionych przez wypływającą wodę.
Warunki źródlisk skupiły specyficzną florę i faunę. Źródła stały się
ostoją gatunków zimnolubnych, które były pospo¬lite w czasach
zlodowacenia. Wygląd obszarów źródliskowych powoduje, że są one łatwe do
odróżnienia od otaczających je lasów i łąk.
Życie w wodach Kamionki - góra strony Woda
płynąca stwarza dogodne warunki do rozwoju organizmów wodnych. Z jednej
strony szybko płynące wody są bogate w tlen oraz sole mineralne, z
drugiej zaś silny nurt ogranicza rozwój roślinności i fauny. W chłodnym
wodach Kamionki żyje rak szlachetny. Gatunek ten był jeszcze w ubiegłym
wieku najpospolitszym i najliczniej¬szym gatunkiem raka. Jest to jednak
gatunek bardzo wrażliwy na zmiany zachodzące w środowisku, dlatego jest
on zagrożony wyginięciem. Do wód Kamionki powrócił po udanej
reintrodukcji. Ten duży skorupiak drąży w stromych brzegach nory, w
któ¬rych spędza dzień, natomiast na łowy wychodzi dopiero nocą.
Wszystkie gatunki raków opiekują się młodymi, które samica przed i po
wylęgu nosi przez pewien okres na przystosowanych do tego odnóżach
odwłokowych.
JEZIORA I STAWY - góra strony Zbiorniki
wodne zlokalizowane w dolinie Kamionki można podzielić na dwa typy:
drobne „oczka wodne” o niewielkiej powierzchni i jeziora o powierzchni
kilku hektarów. „Oczka wodne” to niewielkie i płytkie zagłębienia terenu
wypełnione wodą. Światło penetruje wszystkie warstwy wody, wskutek
czego roślinność występuje na całej powierzchni stawu a nagrzewające się
masy wody sprzyjają rozwojowi świata zwierzęcego, w szczególności
świata bezkręgowców. Występujące w dolinie Kamionki jeziora to zbiorniki
naturalne o znacznych rozmiarach. Mają bardzo urozmaiconą powierzchnię
misy, przez co bardzo wyraźnie zaznacza się strefowość roślinności,
będąc podstawą istniejącej tu bioróżnorodności. Jednocześnie
przelewające się przez je¬ziora dobrze natlenione wody Kamionki
urozmaicają kombinację gatunków.
TORFOWISKA - góra strony W
geologicznej skali czasu jeziora mają bardzo krótki żywot. Rozwój
roślinności w jeziorze powoduje stopniowe osadzanie się szczątków
organicznych, które wypłycają zbiornik wodny. W pewnym momencie tych
osadów jest tak dużo, że niewidoczne jest już lustro wody, a całą
powierzchnię dawnego jeziora zajmują gatunki roślin i zwierząt
wilgociolubnych. W pewnych okolicz¬nościach na tym terenie powstaje
torfowisko, specyficzne siedlisko skupiające gatunki roślin i zwierząt o
specyficznej biologii. Torfowisko jest bardzo specyficznym siedliskiem.
Bardzo żyzne osady, zalegające na miejscu dawnego jeziora, nie są
dostępne dla rozwijających się tam roślin. Pomimo że jest tam bardzo
wilgotno, część roślin wykazuje przystosowania do życia w warun¬kach
tzw. suszy fizjologicznej, bowiem silne zakwaszenie podłoża powoduje, że
woda jest dla roślin niedostępna.
Do dziś w dolinie Kamionki zachowało się kilka dobrze wykształconych
torfowisk. Sądzić należy, że w przeszłości było ich znacznie więcej, o
czym świadczą między innymi grube pokłady torfu zlokalizowane na odcinku
między Kamionną i Kolnem, gdzie widoczne są ślady ich eksploatacji.
Zlokalizowane są one: w okolicach zabudowań leśnictwa Papiernia, na
wysoczyźnie koło Kozich Gór oraz w okolicy wsi Bielsko (trzy
torfowiska).
Płazy – żywe wskaźniki środowiska. - góra strony
Płazy czyli żaby, ropuchy i traszki to niezwykła grupa zwierząt. Rozwój
larwalny przechodzą w wodzie, natomiast ich postacie dorosłe żyją w
różnych środowiskach, niekoniecznie związanych z wodą. Dwuśrodowiskowy
tryb życia oraz pewne szczegóły ich budowy powodują, że zwierzęta te są
bardzo czułe na niekorzystne zmiany zachodzące w środowisku – wysychanie
małych zbiorników oraz zanieczyszczanie środowiska, z tego powodu płazy
są uznawane za organizmy wskaźnikowe jakości środowi¬ska. W
środowiskach zanieczyszczonych nie ma rechotu żab, huczenia grzebiuszki i
kumkania kumaków, w przeciwieństwie do doliny Kamionki, której wnętrze
jest wypełnione echem płaziej symfonii. Niestety w przeszłości ta grupa
zwierząt była niezbyt lubiana przez człowieka, świadczą o tym liczne
zabobony, jak na przykład o tym, że napotkaną ropuchę należy wrzucić do
ogniska, aby spalić to nieszczęście, które ropucha ze sobą niesie.
LASY DOLINY KAMIONKI - góra strony
Lasy to bez wątpienia jeden z głównych elementów krajobrazu doliny
Kamionki. Proces ich kształtowania rozpoczął się stosunkowo dawno,
bowiem w chwili, gdy Wielkopolskę opuścił lodowiec. Wtedy krajobraz był
pustynią poprzedzielaną for¬mującymi się jeziorami. Po opuszczeniu
lodowca klimat był zimny i suchy, dlatego pierwsze lasy, które się
pojawiły na tych terenach tworzone były przez sosnę. Świadczą o tym
zapisy w naturalnych księgach czyli torfowiskach, bowiem w najstarszych
pokładach torfu bezwzględnie dominują pyłki leszczyny i sosny. Stopniowe
ocieplanie klimatu umożliwiło wkroczenie do lasu drzew liściastych.
Około pięć tysięcy lat temu, najpowszechniejsze były lasy liściaste z
bezwzględną dominacją graba. Stanowił on wtedy główny element lasów
liściastych, budujący górne sklepienie lasu. Sądzić należy, że struktura
ówczesnych lasów grabowych była inna niż dzisiejszych grądów.
Współczesna szata roślinna ukształtowała się około trzech tysięcy lat
temu. Rozwój cywilizacji człowieka od momentu po¬jawienia się go na tych
terenach związany był ze środowiskiem leśnym. Przez długie wieki
puszcze stanowiły właściwie niewy¬czerpany magazyn wszystkiego, co było
potrzebne dla bytowania człowieka. Masowe wykorzystywanie lasu
spowodowało to, że naturalnych drzewostanów już nie ma. Dzisiejszy
wygląd lasów znacznie odbiega od ich naturalnego pierwowzoru, niestety w
wyniku działań człowieka.
Olszyny - góra strony
Lasy lub rzędy drzew olszy czarnej porastają brzegi większości cieków,
zbiorników wodnych oraz zabagnione zagłę¬bienia terenu. Szeregi lasów
wyznaczają w krajobrazie granice łąk i pastwisk, a także rozmieszczenie
gruntów wilgotnych. Olsza czarna jest najliczniejszym drzewem
lasotwórczym występującym w dolinie Kamionki. Jest to drzewo o wysokości
do 30-35 metrów i pierśnicy do 80 (100) cm. W porównaniu z innym
drzewami olsza czarna jest stosunkowo krótkowieczna, dożywa bowiem
maksymalnie 130 lat. Kwiatostany męskie (tzw. kotki) oraz kwiatostany
żeńskie (nibyszyszeczka) zawiązują się w sierpniu, by rozwinąć się
wczesną wiosną roku następnego. Owoce są zebrane w nibyszyszeczkach,
które najpierw są zielone, a podczas dojrzewania przebarwiają się na
kolor ciemnobrunatny lub prawie czarny. Drewno olchowe, prócz
oczywistego wykorzystywania go jako materiał opałowy, ze względu na jego
trwałość wykorzystywane było również, jak pisał Józef Gerald Wyżycki w
1845 r., w gruntach wilgotnych na rury podziemne, szczególnie na dyle do
stajen (…) na podwaliny mostów, groble i spusty młyńskie…8.
Ze względu na charakter ruchu wody, olsza tworzy dwa odmienne typy
lasów: w przypadku pionowego ruchu wody tworzą się olsy, natomiast w
przypadku poziomego ruchu wody wykształcają się łęgi olszowe.
Olsy to najbardziej specyficzne lasy występujące w dolinie – zarówno pod
względem ekologicznym, jak i kulturowym. Las tego typu wykształca się w
zagłębieniach terenu, gdzie woda stagnuje stale lub czasowo. W takich
warunkach olcha tworzy cha¬rakterystyczne karpy – wyspy, na których
rozwijają się rośliny leśne. Patrząc na taki las można mieć wrażenie, że
olsze wynurzają się z wody. Silnie zabagnione i podtopione olsy wraz z
sylwetką olchy rodem z powieści fantasy, są z reguły trudno dostępne, a
przez to i tajemnicze. Olsy w podaniach ludowych były postrzegane jako
siedziba bóstw leśnych, czarownic oraz różnorakich strachów. Ich
tajemniczość potęgowała duża wilgotność powodująca częste osadzanie się
mgieł.
Grądy - góra strony
Grąd to wielowarstwowy las mieszany, z wielogatunkowym drzewostanem, w
którym największą rolę odgrywają grab, lipa, buk i dąb z bogatym
podszyciem i runem.
Dawniej grądy i lasy grądopodobne dominowały na całym terenie. Lasy
większości puszcz stanowiły właśnie grądy. Cenne z punktu widzenia
gospodarki człowieka drzewa budujące drzewostany grądowe, masowo
trzebione, ograniczyły dziś występo¬wanie tego typu lasów do niewielkich
fragmentów w małych dolinach rzecznych i jarach.
Pięknie wykształcone, wyglądem zbliżone do naturalnego, partie lasu
grądowego występują w rezerwatach Kolno Między¬chodzkie, Dolina Kamionki
a także w okolicach leśnictwa Papiernia. Lasy te zazwyczaj znajdują się
na zboczach doliny lub na półwyspach jezior otoczonych przez lasy
olszowe.
Prócz runa w grądach można wyróżnić kilka warstw. Najwyższa warstwa, na
wysokości 40-50 m, tworzona jest przez korony dębów i lip. Niżej, na
wysokości 30-40 m znajduje się właściwy dach lasu tworzony przez korony
klonów i grabów. W bardziej wilgotnych partiach występują także olsze,
jesiony i wiązy. Tak zwana warstwa podokapowa tworzona jest głównie
przez grab. Wnętrze grądu w sezonie wegetacyjnym jest bardzo ciemne, co
powoduje, że od później wiosny runo pozbawione jest właści¬wie
roślinności. Jedyne przejaśnienia pojawiają się, gdy po silnej wichurze
lub z innych przyczyn drzewo się przewróci. Wtedy bardzo szybko
zaczynają się rozwijać rośliny, których nasiona musiały poczekać na
odpowiednie warunki, spędzając okres spoczynku w ściółce.
Wysokie pokrycie, jakie dają poszczególne warstwy grądu, pozostaje w
bezpośrednim związku z bogactwem gatunkowym tego lasu i dużą żyznością
siedlisk pozwalającą na ich wyżywienie i osiąganie ogromnych rozmiarów
przez osobniki wielu gatunków.
Dąb, święte drzewo
Słowian, należy do najpotężniejszych drzew leśnych środkowej Europy.
Najwyższe dęby mają wysokość 40-45 m i pierśnice do 2 m (pierśnica to
obwód drzewa na wysokości 1,5 m, czyli na wysokości piersi dorosłego
człowieka). Jednak w zależności od warunków, w jakich dąb rośnie, jego
wygląd może się znacznie zmieniać. W przy¬padku okazów rosnących
wewnątrz lasu pień jest prosty, a drzewo bardzo wysokie. Jednak gdy dąb
rośnie na otwartej przestrzeni, drzewo nie jest już tak wysokie, posiada
rozłożystą koronę, obwód w pierśnicy zaś może wynosić nawet kilka
metrów. Na krańcach doliny Kamionki (u źródeł i w ujściu) występują
piękne skupiska sędziwych, okazałych dębów. Dąb kwitnie najczęściej w
końcu maja w trakcie rozwoju liści. Owoce dębu – żołędzie – dojrzewają w
okresie od końca września do października, zazwyczaj w okolicy dębów
występują wtedy dorodne borowiki. Żołędzie miały zawsze duże znaczenie w
gospodarce człowieka. Były wykorzystywane do tuczenia trzody chlewnej, a
w okresach klęsk najuboższe warstwy zbierały je i przygotowywały z nich
pożywienie. Duże znaczenie od starożytności miało drewno dębowe, które
ze względu na szczególną trwałość i odporność było wykorzystywane do
budowy fortyfikacji oraz większych ośrodków grodowych. W okresie
folwarczno-pańszczyźnianym Polska była głównym eksporterem drewna
dębowego. Eksporto¬wano także jego przetwory takie jak: popiół – potaż i
smołę. Dodatkowo kora dębów zawiera duże ilości garbników niezbędnych
do garbowani skór.
Osobliwością przyrodniczo-kulturową występująca w grądach są drzewa
owocowe: czereśnia trześnia, jabłoń płonka oraz rosnąca na skraju
grusza. Przez długie stulecia dziko rosnące drzewa owocowe były jedynym
źródłem owoców, tendencja ta utrzymała się do połowy wieku osiemnastego,
owoce z sadów były przywilejem szlachty i mieszczaństwa. Pomimo że
cieszyły się dużym zainteresowaniem, w trakcie wyrębu lasu nie zostały
jednak oszczędzone. Dlatego dziś sporadycznie spotykane drzewa owocowe w
lasach grądowych są bardzo młode. Jabłoń płonka jest krzewem bądź
nie¬wielkim drzewem wysokości do 10 m. Kwitnie w maju, owocuje natomiast
na przełomie sierpnia i września. Jej owoce są raczej niewielkich
rozmiarów do 2-3 cm średnicy i choć małe, są zazwyczaj słodkie i
smaczne. Grusza jest przeważnie drzewem wysokim do 20 m, z pędami
ciernistymi, o koronie rozszerzonej i gałązkach za młodu
żółtobrunatnych. Jej owoce są gruszkowate, najczęściej niewielkie, w
smaku cierpkie, przeważnie z dużą ilością komórek kamiennych
odczu¬wanych jako twarde grudki. Paradoksalnie najwięcej drzew gruszy
występuje na miejscach dawniej zajmowanych przez grądy, obecnie
przekształconych na pola i łąki. Czereśnia trześnia przeważnie jest
niewielkim drzewem lub krzewem. Kwitnie jak wszystkie drzewa owocowe
przed rozwinięciem liści w maju. Owoce drobne, jednak bardzo smaczne i
słod¬kie, dojrzewają w lipcu.
Dobrze rozwinięte runo wykazuje zmienność sezonową. Cykl aktywnego życia
roślin runa zazwyczaj trwa tylko dwa miesią¬ce, od pierwszych dodatnich
temperatur do maksymalnego rozwoju liści drzew. W grądzie wszystko jest
warstwowe, nie tylko najwyższe drzewiaste warstwy, ale także runo. W
najwyższej warstwie runa występuje podagrycznik, jaskier kosmaty,
wietlica leśna, prosownica, pokrzywa, w środkowej warstwie spotkać można
gwiazdnicę wielkokwiatową, gajowca żółtego, groszek wiosenny, turzycę
orzęsiona, skrzyp łąkowy i leśny. W najniższej warstwie, niczym
przytulone do ziemi, występują kopytnik, miodunka ćma, przylaszczka,
konwalijka dwulistna, łuskiewnik. Czasami gdzieniegdzie występują mchy,
których kępy są prze¬ważnie bardzo małe i nieliczne.
Najwcześniej zakwita przylaszczka, której fioletowe kwiaty przebijają
się już pod koniec marca. Wówczas również kwitnie – wawrzynek
wilczełyko. Ten niewielki krzew wysokości do 120 cm kwitnie wczesną
wiosną, a jego różowawe kwiaty pojawiają się jeszcze przed rozwinięciem
liści. Jesienią w miejscu pięknych kwiatów pojawiają się czerwone,
mięsiste jagody.
BORY SOSNOWE - góra strony
Przesycone żywicznym zapachem bory, głównie w typie boru świeżego lub
boru mieszanego, okalają bogate lasy liściaste wypełniające dno doliny
Kamionki. Najbardziej typowym zbiorowiskiem sosnowym jest bór świeży
zwany również czernico¬wym za sprawą masowo występującej borówki
czernicy. Drzewostan jest właściwie wyłącznie budowany przez sosnę,
która nadaje temu zbiorowisku leśnemu specyficzny charakter.
Gdzieniegdzie pojawiają się dąb i buk o obniżonej żywotności ze względu
na małą zasobność siedliska, przez co drzewa te przyjmują finezyjne
kształty i niewielkie rozmiary. Poza sosną w tym typie lasów powszechnie
występuje inne światłożądne drzewo – brzoza brodawkowata. Bory sosnowe
charakteryzują się sła¬bym zwarciem, dlatego do runa dociera dużo
światła. Warunkuje to rozwój wielu gatunków roślin: wrzosu, pomocnika
baldasz¬kowego, gruszyczki oraz widłaków goździstego i spłaszczonego.
Jednak największe powierzchnie zajmuje borówka czernica, której czasami
towarzyszy borówka czerwona. Borówka czernica jest wysoką do 30 cm,
zimozieloną krzewinką z pełzającymi kłączami. Owocem jest czarna,
kulista jagoda, pokryta na powierzchni niebieskawym nalotem woskowym. Te
jagody miały od dawna duże znaczenie zarówno w lecznictwie, jak i
kuchni różnych warstw społecznych. Jednak wyjątkowy charakter runa bory
sosnowe zawdzięczają mchom, które tworzą grubą, poduchowatą warstwę,
tworzoną głównie przez widłoząb falisty, rokietnik pospolity, gajnik
lśniący, rokiet i inne.
ŁĄKI - góra strony
W krajobrazie doliny Kamionki łąki i pastwiska stanowią obecnie znaczny
element krajobrazu. Łąki to trawiaste zbiorowisko roślinne, w którym
inne rośliny zielne stanowią dość znaczny element. Dziś na łąkach
występuje wiele rzadkich gatunków roślin i zwierząt, jednak historycznie
łąka jest zbiorowiskiem półnaturalnym. W obecnej postaci nie powstałaby
ona, gdyby nie działalność człowieka. Jednak na przestrzeni wieków ten
obraz był zupełnie inny. Rozwój gospodarki człowieka, a w szczególności
rozwój dużych majątków ziemskich, przyczynił się do zwiększenia areału
łąk i pastwisk. Łąka, która w starożytności jak i w średniowieczu
ograniczona była tylko do niewielkich śródleśnych prze¬strzeni, dzięki
działalności człowieka została znacznie powiększona. Łąki zaczęły
istnieć dzięki człowiekowi ale również i czas ich trwania jest również
zależny od działalności człowieka. Gdy tylko człowiek przestanie
wykorzystywać łąkę bądź pastwisko, bardzo szybko zaczynają pojawiać się
(„wkraczać”) krzewy i drzewa, które po upływie odpowiednio długiego
czasu zamienią łąkę w las.
Jednocześnie łąki od bardzo dawna pełniły bardzo ważną funkcje w
gospodarce człowieka. Pierwsze osady ludzkie były zakładane na małych
bezleśnych powierzchniach, później trawiasta roślinność łąk i pastwisk
była podstawą rozwoju hodowli zwierząt. Znaczenie traw i łak doskonale
podsumowała Krzysztof Kluk: Pożytek z łąk naturalnych najwięcej zawisł
na trawach, które koszą się na siano: a tu się uważa wybór które, inż to
przez obfitość, inż przez dobre własności mogą mieć zaletę. Te, które
są miękkie i soczyste, które świeże i ususzone na siano, dobrze żywią,
zwać się mogą trawami słodkimi: te zaś, które są suche, twarde, złe dają
pożywienie, zowią się trawami kwaśnemi, i tylko w niedostatku zażywać
się musza10.
Łąki wilgotne - góra strony
W pobliżu łęgów i olsów, gdzie poziom wody jest wysoki, tworzą się łąki
wilgotne o specyficznym wyglądzie i układzie gatunków. Bardzo często
łąki te są zalewane w okresie wiosennych i jesiennych podsiąków. Wysokie
zawilgocenie i miękkie podłoże powoduje, że ten typ łąki nie miał nigdy
dużego znaczenia praktycznego. Twarde liście powszechnych tu turzyc
były kiedyś wykorzystywane jako podściółka w wielkich majątkach
ziemskich. Koszono je bardzo późno, dopiero pod koniec lata, w sierpniu
lub we wrześniu.
Łąki świeże - góra strony
Łąki świeże występują na żyznych glebach, wilgotnych, lecz nie mokrych.
Duże ich powierzchnie znajdują się na odcinku między Kamionną i Kolnem
oraz w ujściu Kamionki do Warty, w najszerszych miejscach doliny. Łąki
świeże mają największe znaczenie gospodarcze. Pozyskuje się z nich od
wieków siano, a część została przekształcona w pastwiska. Właśnie łąki
świeże dla większości ludzi kojarzą się z pojęciem łąki. Ich ruń jest
wyjątkowo bogata w gatunki zarówno roślin, jak i zwierząt. Warte
podkreślenia jest to, że skład gatunkowy zależy bardzo mocno od sposobu
wykorzystywania łąk. Od wczesnej wiosny do późne¬go lata kwitnie tam
bardzo wiele roślin, tworząc wielobarwny kobierzec. Prawdziwe bogactwo
gatunkowe na łące tworzą trawy. Lista najpospolitszych i
najliczniejszych zawiera ponad 25 gatunków.
Murawy kserotermiczne i murawy napiaskowe - góra strony
Na suchych, piaszczystych i dobrze nasłonecznionych zboczach doliny
rozwijają się pionierskie zbiorowiska muraw napia¬skowych. Ze względu na
dużą przepuszczalność wodną podłoża na murawach napiaskowych występują
dwa sezony ożywienia roślinnego wczesną wiosną i późnym latem, z przerwą
w okresie letnich upałów. Po stopnieniu śniegów, kiedy temperatury są
wyższe, a podłoże dostatecznie wilgotne, rozwijają się sporki i głodki.
Głodek to niewielka roślina, rzadko dorastająca do 5 cm wysokości.
Bardzo drobne kwiaty tej rośliny są koloru białego. Sporki o mięsistych
pędach mają natomiast kwiaty trochę więk¬sze, również koloru białego.
Szczotlicha siwa to trawa przystosowana do tych ekstremalnych warunków,
gdzie powierzchnia gruntu w letnie dni nagrzewa się do ponad 50°C. Jest
to gęstodarniowa, szarozielona trawa o liściach wąskich, szczeciniasto
zwiniętych i bardzo cienkich. Żywozielone liście ma natomiast
jastrzębiec kosmaczek. Jego liście są pokryte długimi włoskami, płasko
przylegają do powierzchni ziemi, tworząc nieregularne, jednogatunkowe
powierzchnie. Jastrzębiec kosmaczek kwitnie na przełomie wiosny i lata. A
jego żółte, efektowne kwiaty są widoczne z daleka. Ciekawostką jest
reakcja kwiatów tej rośliny na cykl dobowy, w nocy bowiem kwiaty się
zamykają, by w dzień się ponownie otworzyć.
ZABYTKI KULTUROWE - góra strony
Na terenie doliny Kamionki najstarszą osadą jest Kamionna, w której już
przed naszą erą istniało osadnictwo. Kamionna jest osadą bardzo starą,
wzmiankowana po raz pierwszy w roku 1261 jako distric¬tus Camene.
Zapewne początki Kamion¬ny wiązać należy z istniejącą przy młynie wodnym
osadą nad stawem w dolinie. Pierwotnie Kamionna była własnością
cystersów z Goździkowa (Paradyża), póź¬niej przeszła na własność
Kamieńskich a w wieku XVII Prusimskich. Od końca XIV wieku Kamionna była
miastem, cze¬go pamiątką jest zachowany układ ulic z czworobocznym
rynkiem. Wraz z przy¬wilejami miejskim szły również obowiązki, jako
miasto w roku 1458 Kamionna mu¬siała wystawić trzech zbrojnych do walki z
Krzyżakami. Dla porównania – Poznań wystawiał wtedy dziesięciu,
Międzychód natomiast tylko czterech. Szkoła elemen¬tarna istniała w
Kamionnej już od XV wie¬ku. W XIX wieku odbywały się tutaj cztery
jarmarki w roku. Obecnie każdego roku w połowie września ma miejsce
tradycyj¬ny jarmark w dolinie Kamionki. Impreza połączona jest z
występami artystycznymi oraz prezentacją regionalnych zwyczajówi potraw.
Od XIIwieku istniał tu kościół, pierwotnie drewniany. Obecna świątynia
zbudowana została w roku 1499 z fundacji Mikołaja Kamieńskiego,
ówczesnego opata cystersów w Bledzewie, konsekrowano ją dopiero w 1580
r. Kościół zlokalizowa¬ny jest na stromym zboczu, które było pierwotnie
brzegiem jeziora, istniejącym w dole doliny do połowy XX w. O funkcji
obronnej tego miejsca dowodzą lokalizacja świątyni oraz potężne mury
wspierające wzgórze od strony południowej. Kościół w Kamionnie p.w.
Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny należy do cenniejszych obiektów
późnogotyckich w Wielkopol¬sce. Jest to budynek murowany, nietynkowany,
zbudowany na planie prostokąta, z piękną, zwracającą uwagę
wieżą-dzwon¬nicą od strony południowej. W fasadzie zachodniej i w
szkarpie południowo-zachodniej znajdują się wmurowane kamienne kule z
czasów wojen szwedzkich. Ołtarz główny pochodzi z XVIIwieku, w dolnej
kondygnacji znajdują się figury świętych Kazimierza, Piotra, Pawła i
Floriana, w górnej natomiast – świętych Wojciecha, Andrzeja i Stanisława
Biskupa. W zwieńczeniu ołtarza widnieją zabytkowe obrazy: u dołu obraz
Matki Boskiej z Dzieciątkiem (XVIIw.), u góry Najświętszej Maryi Panny
Niepokalanie Poczętej (XVIIIw.). Z boku umieszczono fragmenty dawnych
ołtarzy. Bardzo cenne są krucyfiksy – na ścianie południowej z XVIw. i w
kruchcie od strony południowej z XVIIIw.
Stan zachowania zabytków oraz obecny wygląd wsi i okolicy powodują, że
nadal są aktualne słowa Konstantego Steckiego z 1938 r., że Kamionna
jest jedną z nadzwyczaj pięknych i godnych widzenia miejscowości w
Poznańskiem.
U źródeł Kamionki leżą Lewice. Jest to obecnie wieś, po raz pierwszy
wzmiankowana w roku 1398, przez kilka wieków była jednak miastem.
Znaczenie Lewic było stosunkowo duże z powodu lokalizacji na głównym
trakcie lubuskim z Poznania do Międzyrzecza i Frankfurtu. Na szczególną
uwagę we wsi zasługuje obecny kościół p.w. św. Mikołaja. Pierwsza
świątynia była wzmiankowana ok. 1430 roku, obecna wzniesiona została w
roku 1780, w latach 1842-1849 przebudowana, restaurowana ok. 1900 r. Za
czasów panowania Zygmunta Augusta kościół lewicki był pod władaniem
innowierców. Położony na niewielkim wyniesieniu w centrum wsi, zbudowany
jest z cegły z okładziną z kamienienia polnego. Jest to świątynia
jednonawowa. Ołtarz główny złożony jest z elementów siedemnasto- i
osiemnastowiecznych, między innymi rzeźb św. Mikołaja i św. Biskupa. W
polu środkowym znajduje się obraz Wniebowzięcia Najświętszej Panny
Marii.
W środkowym biegu Kamionki istnieją dwie wsie o metryce średniowiecznej.
Mnichy to dawna posiadłość cystersów parady¬skich. Powstały tu zespół
dworsko-parkowy wraz z folwarkiem zachował się do czasów dzisiejszych. W
skład majątku wchodziły również gorzelnia parowa, cegielnia i młyn
wodny oraz folwarki w Gralewie, Papierni i w Turzych Rogach. Dzisiaj w
budynkach dawnego młyna papierniczego w Papierni istnieje leśnictwo
Papiernia. Część zabudowań wzniesiona jest z kamienia polnego. W zespole
folwarku w Mnichach znajdują się gorzelnia, obora, magazyn, rządówka i
czworaki. W Mniszkach, dawniej zwanych Mnichami Małymi, istnieje
zabytkowy folwark zbudowany z cegieł i łamanych kamieni polnych z końca
XIX wieku. Przy folwarku znajdują się dwa zabytkowe budynki: zachowana
połowa dworu z końca XIX wieku i okazała willa o formach
neorenesansowych z początku XX w. Po drugiej stronie drogi usytuowana
jest dawna leśniczówka o konstrukcji szachulcowej. Mnichy, Mniszki wraz z
Tuczępami przez miejscową ludność zwane są trójmiastem. - góra strony
MAPA - lokalizacja - GPS
Pokaż DOLINA KAMIONKI na większej mapie
|